İsviçre’nin Graubünden kantonunun başkenti Chur’de yıllardır bir mezar taşı olduğu düşünülen 13 tonluk dev granit taşın Nazi Almanyası’yla bağlantılarının ortaya çıkması tartışma yarattı. 1938 yılında, “ölen Alman askerlerinin anısına” inşa edilen anıtın kaldırılması gündemde.
Söz konusu anıt, Nazi felsefesinden etkilendiği belirlendiği bilinen Alman Savaş Mezarları Komisyonu tarafından, 1. Dünya Savaşı’nda ölen Alman askerleri adına inşa edilmişti. Artık üzeri küfle kaplı olan anıtın üzerinde, “1914 – 1918; hier ruhen deutsche Soldaten” (1914-1918; burada Alman askerleri yatıyor” ifadeleri yazıyor.
1. Dünya Savaşı’nda tarafsız kalan İsviçre’de hem Fransız ve İngiliz, hem de Alman askerleri tedavi edilmişti. Bazıları savaşta yaralanarak, bazıları da 1918’deki grip salgınında İsviçre’de öldü. Ancak Chur kentindeki anıtın bu dönemden yıllar sonra, Nazi ideolojisini yüceltmeyi hedefleyen Alman Savaş Komisyonu’nca yaptırılmış olması ülkede tartışma yarattı.
Zira İsviçre basınındaki haberlere göre, Komisyon İsviçre’nin St. Gallen kentinde büyük bir anıt inşa ettirmek istemiş ama bu reddedilmiş, Chur kentinde ise Nazi ideolojisinin yükselmeye başladığı 1938’de böyle bir anıta izin verilmişti. Almanya’nın Münih kentinde cilalanan ve Nazilerin en sevdiği yazı karakteri Fraktur’un kullanıldığı ‘anıt’, İsviçre’nin güneydoğusundaki kente 2. Dünya Savaşı’nın başında gönderildi.
İsviçre’nin 2. Dünya Savaşı sonrasında ülkedeki Nazi gruplarını ve sempatizanlarını yargılayıp tasfiye etmesine rağmen bu anıtın ‘unutulmuş’ olması, SRF kanalının araştırmasıyla ortaya çıktı. Kentin belediye başkanı Urs Marti, “Bu konuda hiçbir şey bilmiyordum. Chur’de Nasyonal Sosyalistler için yapılmış bir anıt bulunması beni rahatsız ediyor” dedi.
İsviçreli tarihçi Martin Bucher ise Alman Savaş Mezarları Komisyonu’nun 1930’larda Hitler’in propaganda makinesinin bir parçası haline geldiğini, Almanya’nın içinde ve komşularında Nazi iktidarının görünür hale getirilmesini sağlamakla görevli olduğunu söyledi. Bucher, söz konusu dönemde ‘Hitler Gençliği’nin bile ülkede faal olduğunu ve Chur kentinde yaşayanların bu taşın bir Nazi anıtı olduğunu biliyor olması gerektiğini anlattı; “Nazi bayramlarında anıtın üzerine gamalı haçlar koyuyorlardı. İnsanlar bunu bir Nazi anıtı olarak görüyor olmalıydı” diye konuştu.
1938’DE MEKTUP YAZILMIŞ
Gazeteci Stefanie Hablützel ise 1938 yılında yerel bir gazeteye yazılan bir mektubu ortaya çıkardığını ve mektupta, “Bizim mezarlığımızda niçin bir Nazi taşı var?” diye sorulduğunu anlattı. İsviçreli gazeteci, anıtın anısını yaşattığı savunulan Alman askerlerinin ölümünden 20 yıl sonra yapıldığına dikkat çekerek, “Bu askerlerin yasını tutmak için değil, Nazi rejimi için propaganda amacıyla yapıldı” dedi. Hablützel , büyüdüğü Chur kentinde İsviçre’deki Nazi varlığı konusunda kolektif bir ‘unutkanlık’ yaşandığını söyledi.
Chur’de şimdi, anıtın kaldırılıp kaldırmayacağı veya nasıl muhafaza edileceği konusunda bir tartışma yaşanıyor. Anıtın varlığının gözden geçirilmesi, İsviçre tarihindeki Nazi etkisinin, Nazi altınlarının ülkedeki bankalara yatırılmasının ve savaş sırasında Yahudi sığınmacılara nasıl davranıldığının kamuoyuna yeniden anlatılması önünde öneriler yapılıyor.
Tarihçi Bucher de, “Anut bence Chur’de kalmalı. Fakat insanlara niçin burada olduğunu anlatmanın önemli olduğunu düşünüyor. Belki, 2. Dünya Savaşı’nda ölen tüm insanları hatırlamak için bir anıt haline getirilebilir” dedi. (Artı Gerçek)
